کلیه محوطه کلیسا درقلب کوه‌ها و درمیان طبیعت سبزمنطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرارگرفته است.

این کلیسا مورد احتــرام تمام مسیحیان و تقریبـاً تمامی ادیـان است امّا در واقـع به شـاخه مسیحیـان گریگـوری
(پیـروان گریگور روشنگر) که ساکن ارمنسـتان هستند تعلق دارد.در یک روز از سال هـزاران نفـر از ارمنیـان در این
نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت،مراسم و مناسک خاص خود را به‌ جای آورند.

نام بنا

سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس(یا همان استفان در زبان ارمنی)شهید اول راه مسیحیت است
و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد.علاوه بر آن به دلیل قرار گرفتن کلیسا در
روستای «دره شام» به‌ این نام نیـز خوانده می‌شود.همچنین به دلیل متـروکه بودن محل،به خـارابا کلیسا نیز
شهـرت دارد.سنت استپـانوس یا سنت استـفـان اوّلین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسـامبـر سـال ۳۶
میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.

تاریخچه و سبک معماری در باره تاریخ بنای کلیسا،اظهارات گوناگونی ابراز شده‌است.
عده‌ای آن را از بناهای اوائل مسیحیت،می‌دانند برخی چون تاورنیه بنـای آن را به دوره صفویه نسبت می‌دهند.
در حالی که شیوه معماری بنا،مصالح ساختمانی و تزئینات مفصل و زیبـای آن مؤید این مطلب است که کلیسا
همانند و هم زمان با کلیساهائی چون طاطائوس در بین قرن چهارم تا ششم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی)
ساخته شده است و سبک معماری آن تلفیقی از شیوه‌های مختلف معماری اورارتو،اشکانی و رومی است که
بعد از به وجود آمدن بنـاهای شگرف سنتـاچمیادیزین،طاطائوس و آختـامار و سنت استپانوس به شیوه معماری
ارمنی شهرت یافت.

مشخصات بنا

این کلیسا در محوطه‌ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده وحصارسنگی که بنا را احاطه نموده بارویی
است بلند با هفت بـرج نگهبـانی و پنج پشت استـوانـه‌ای سنگی مانند دژهـای مستحکم دوره ساسانی و قرون
اولیه اسلام.دروازه این بارو در وسط دیـوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده است.
در پـایه‌های طرفین و طاق جنـاغی آن سنگ تـراش با حجاری‌های ظـریف به‌کار رفتـه و نقش بـرجستـه‌ای از مریم
و کودکی عیسی در پیشانی طاقنمای آن به‌ چشم میخـورد.این کلیسا دارای سه سـاختمان اصلی و مشخص و
همچنین قسمت های فرعی مختلفی است.
سه قسمت اصلی عبارتند ار: نماز خانه اصلی،اجاق دانیـال،بـرج ناقوس.

نمازخانه

نمازخانه در زمینی به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر بنا شده است.
در ورودی منبت‌کاری با تزئینات بسیار زیبای آن در وسط ضلع غربی 
تعبیـه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجـاریه و احتمالاً زمان عباس میـرزا السلطنه فـرزند فتحعلی‌ شاه به‌ شماره می‌آید. 
حجـاری پـایـه‌ها و طاق‌نماهـا و نیـم‌ستون‌ها و زنجیــره‌هـای جوانب و مقرنس‌کاری‌ها و تـزئینـات طاق سردر به قـدری بدیع 
است که بی شک از شاهکارهای هنر حجاری محسوب می‌شود.

نقش برجسته‌هایی از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق‌نماهای اضلاع شانزده گانه گریوگنبد که در حقیقت
پاطاق گنبد زیبای نمازخانه کلیسا محسوب می‌شود مشاهده میگردد،پوشش این گنبد به صورت هرمی با سبک خیـاری
 سی و دو پهلوئی است که بر روی یک پـلان سـتاره شکل شـانـزده‌پـر قـرار دارد.داخل طاق‌ نماهای گریـوگنبد یک در میان
پنجره‌ای تعبیه شده که طاق هلالی تودرتوئی دارد وبالاتر ازپنجره،تصویر برجسته یکی ازحواریون در داخل قابی چهارگوش
نمای بیرونی آن را زینت می‌دهد.
کتیبه‌ای از سنگ ماسه‌ای سرخ رنگ به‌خط نستعلیق بربالای در ورودی و زیر طاق مدخل کلیسا به‌چشم میخوردکه مورخ
به سال ۱۲۴۵ هجـری قمـری مبنی بر خـرید قـریه دره شام جلفا تـوسط عبـاس میــرزا ناب السلطنه فـرزند فتحعلیشاه از 
مجبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سیصدتومان و وقف آن به کلیسای سنت استپـانوس است.

متن کتیبه

بسم الله الرّحمن الرّحیم و هو قدیم.

در عصر سلطنت اعلی حضرت قدر قدرت،قضا تؤامان،سکندر حشمت،دارا دربان،نواب اشرف،حضرت نایب السلطنه العلیه،
عباس میرزا،ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه،ظل الله،فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله
ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعـاگو سرکیس ولد استپـان خلیفه جلفای من قــراء نخجوان داشت،و گویـا که
حسن خدمت کمتـرین در پیشـگاه حضور والا جلـوه‌گـر شده بـود،بنـابـر این قـریه دره شـام را در تاریـخ سنـه ۱۲۴۶ به این
کمترین که دعـاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیـول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیـال(ع) نمایم و دعـاگوی عمر
و دولت شاه و شاهـزاده و امیرزاده‌ها باشم.
در تاریخ سنـه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجـاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صدتومان گرفته،وقف اوجاق دانیال
(ع) ساختیم،که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد اولاً به دولت شاه ایـران واجب است دعـا نماید.
ثانیاً لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد و یا به بیع گذارد وصرف اوجاق ننماید.
کتبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷فضای داخل کلیسا به صورت صلیب (باسلیکا) می‌باشد که از سه قسمت ایـوان 
نمازخانه و محراب تشکیل شده‌است.
ایوان بر روی دو ستون و دو نیم‌ستون قرار گرفته در پشت آن و زیرگنبد اصلی نمازخانه کلیسا واقع شده است.گوشه‌های
مقرنس پاطاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاش های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد می‌آورد.
محراب در جانب شرقی نمازخـانه قرار گرفته که ۹۶ سانتیمتر ازکف نمازگاه بلندتر است.ازاره محـراب از سنگ مرمر است
و بالای این ازاره‌ها را هفت طاقنمای جناعی دوطبقه زینت میدهد.از جمله تزئینات شگرف درون معبد سه نمازگاه سنگی
انفرادی با حجاری های زیباست یکی از این نمازگاه‌ها را در وسط محـراب قرار داده اند و دو تای دیگر در طرفین شمالی و
جنوبی و نمازخانه بزرگ و در محاذات همدیگر قرار گرفته اند.این نمازگاه‌ها از آثار دوره قاجار به حساب می‌آیند.

برج ناقوس

بر روی ایــوان دو طبقـه‌ای متصل به دیــوار جنـوبـی کلیسا قـرار گرفتـه و دارای گنبـدی هـرمی شکل هشت
ضلعی است که بر روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون های زیبا استوار گردیده است.

این برج در زمان عباس میرزا نایب السلطنه مرمت شده است.
پیشانی طاق‌های بین این ستون‌ها که پا طاق گنبد برج محسوب میشوند،با نقوش برجسته فرشته،صلیب،
ترنج،ستاره و گل هشت پر زینت یافته ودر سطح ایوان برج،قبوری ازبزرگان آیین دین مسیح به چشم میخورد
و در دیوار ضلع شمالی این برج که بخشی از دیوار جنوبی کلیسا نیز بشمار میآید،تصاویر بر جسته‌ای ازمریم 
مقدس و عیسای مسیح مشاهده می‌شود.در صحن این برج،تعدادی قبر به‌چشم می‌خورد که گفته میشود
 متعلق به افراد سرشناس و بزرگ مسیحی است.
همچنین گویا ناقوس برج توسط ایتالیایی‌ها برای مرمت برده شده امّا برگشت داده نشده است.

اجاق دانیال

تالاری است متصل به دیوار شمالی کلیسا که ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول دارد و به سه قسمت مساوی تقسیم میشود:

۱.اجاق دانیال که به وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین قرن پنجم میلادی معروف است.

۲.تالار اجتماعات در وسط قرار گرفته است.

۳.محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار واقع است که درآن سکوی بلندی به چشم میخورد که میزسنگی غسل تعمید در وسط آن نهاده شده است.

مدرسه مذهبی یا دیری درکنار کلیسا وجود دارد که قدمت آن را به بیش از ۹۰۰سال پیش نسبت می‌دهند.که در چهار طرف آن اتاقهایی وجود داشته که 

طبقه فوقانی آن جهت استراحت مسافرین و زائرین و طبقه زیرین محل اصطبل چهار پایان آنان بوده است.

درباره تاریخ بنای این کلیسا که یکی از شاهکارهای معماری است.مطالب مختلفی نوشته شده است.

برخی بدون توجه به وقایع تاریخی و تاریخ تطور شیوه‌های معماری بنای آن را تا نخستین سده‌های مسیحیت پیش برده اند در حالی که شیوه بنا و مصالح 
ساختمانی و تزئینات هنری نشان می‌دهند که بنای این کلیسا همزمان با کلیساهای آختارمار و طاطائوس احداث شده است.

صدها سنگ نبشته به زبان ارمنی در داخل و خارج بنا نصب شده است که اگر این سنگ نبشته‌ها به زبان فارسی ترجمه گردد بانی و معمار و تاریخ بنای
کلیسا حتی قسمتهایی از تاریخ اقوامی که در این سرزمین می زیسته‌اند. روشن خواهد شد.

تلاش برای ثبت در میراث جهانی یونسکو

این بنای تاریخی به شماره ۴۲۹ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده و به خاطر قدمت و سابقه تاریخی و مذهبی و شیوه معماری
منحصر به فرد آن شانس و اقبال ثبت در میراث جهانی یونسکو را نیز دارد.که در این صورت نهمین اثر تاریخی کشورمان خواهد بود که
 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت می‌رسد.

سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور قصد دارد مجموعه سه کلیسای سنت استپـانوس،زور زور و قـره کلیسا را به عنوان یک
پرونده برای ثبت در فهرست میـراث جهانی به یونسکو ارائه دهد.در سال ۲۰۰۶ میلادی سه کلیسـا برای ثبت در یونسکو پیشنـهاد
میگردد که این کلیسا یکی از آنهاست.به‌نظر می‌رسد مراحل تشکیل پرونده این بنای تاریخی در حال انجام است و روند بازسازی و
مرمت کلیسا حکایت از آن دارد که تعمیرات اساسی و گسترده‌ای با حفـظ سبک شیوه معماری گذشته آن،با همت سازمان میـراث
فرهنگی کشور و با همکاری شورای خلیفه‌گری ارامنه در حال اجرا است.

از جمله اقداماتی که در این راستا انجام گرفته می‌توان به تهیه نقشه فتـوگرامتری با تمام جـزئیـّات آن،تعمیر قسمت‌هایی از حصار،
خاک برداری داخل دیر،تعمیر کلّی پشت بـام حجـره‌ها و اتاق‌ها و ایجاد شیب مناسب در پشت بـام آنها،ترمیـم بخشی از دیـوارهای
فروریخته و تعمیر اساسی پشت‌بام کلیسا و نمازخانه،تعمیرطبقه ی اوّل و دوم برج ناقوس،پنجـره‌های چـوبی،آتش دان‌های قدیمی
 و مانند آنها اشاره کرد.اخیـراَ افـزون بر کارهای مرمتی فـوق جهت استحکام بخشی بنـا و آماده‌سازی آن برای بازدید جهانگـردان که
توسط میـراث فرهنگی آذربـایجـان‌شرقی صورت گرفتـه است،جـاده سابق آن نیـز به نحـو مطلوبی تعـریض و آسفالت گردیده‌ است.

اکتشافات جدید

در سال ۱۳۸۴ کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا،بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیح را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می‌شده‌ است.
آنها بقایای استخوان‌ها را در میان دو طاق کلیسا شناسایی کردند.
علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها،چند تکه پارچه زرد و آجری،تکه‌های موم،گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده است.
اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران با ارزشمند خواندن بقایای استخوانی یافت شده در این کلیسا از احتمال تعلق این بقایا به جسد حضرت یحیی خبر داد.