شأن نزول این سوره

این سوره شأن ‏نزول مشهوری دارد که در منابع شیعه و سنی به نقل از ابن عباس اینگونه آمده است:

حسن و حسین علیهماالسلام بیمار شدند.وقتی رسول خدا صلى الله علیه و آله به همراه جمعى به عیادت آنان آمد به على علیه السلام پیشنهاد کرد تا براى شفاى فرزندان خود نذرى کند.على علیه السلام و فاطمه علیها السلام و خدمتگذارشان فضّه،نذر کردند که اگر آن دو شفا یافتند سه روز روزه بگیرند.حسن و حسین علیهماالسلام سلامتی خود را باز یافتند و عمل به نذر که همان گرفتن روزه بود آغاز شد و این در حالی بود که چیزى در خانه نداشتند.

امام على علیه السلام از شمعون خیبرى سه صاع (حدود ده کیلو) جو قرض گرفت و فاطمه س یک سوم آن را آرد کرد و پنج عدد نان پخت.هنگام افطار نیازمندی بر در خانه آمد و گفت:سلام بر شما خاندان رسول خدا صلی الله علیه و آله؛مسلمانی بی نوایم؛غذایى به من دهید،خداوند به شما از غذاهاى بهشتى عطا کند.اهل خانه غذای خود را به او دادند و در آن شب جز آب ننوشیدند.

با همان حال روز دوم را هم روزه گرفتند.این بار به هنگام افطار یتیمى به در خانه آمد و آنها غذاى خود را به او دادند و در افطار روز سوم نیز ماجرا با اسیرى که بر در خانه آمد تکرار شد.

صبح روز بعد امام على علیه السلام دست حسن و حسین علیهما السلام را گرفت و نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد.رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدند که از آنها شدت گرسنگى به خود مى‏لرزند.آن حضرت با دیدن این صحنه فرمود:مشاهده چنین حالى در شما براى من بسیار دشوار است.سپس برخاست و به همراه آنان وارد خانه فاطمه سلام الله علیها شد. وقتی وارد شد دخترش را دید که در محراب ایستاده و آثار ضعف و گرسنگی در او نمایان است. غم رسول خدا صلی الله علیه و آله با دیدن حال دخترش بیشتر شد.در همین هنگام جبرئیل علیه السلام فرود آمد و بعد از ابلاغ تهنیت خداوند بر او خاندان پاکش، سوره "هل اتی" را برای آن حضرت خواند.[6]

این محتوا ثابت میکند که این سوره نمی تواند در مکه نازل شده باشد(آنگونه که برخی از اهل سنت معتقدند)؛زیرا حسن و حسین علیهماالسلام در مکه هنوز متولد نشده بودند.نشانه دیگری که علامه طباطبایی ره با آن بر مدنی بودن سوره پا می فشارد[7] وجود اسیر در بین اطعام شوندگان است.خلاصه سخن ایشان در این باره این است:

چون یکی از کسانی به در خانه آمد و به او غذا داده شد«اسیر»بود و ما میدانیم که مسلمانان درمکه اسیری در اختیار نداشتند پس این آیات در مدینه نازل شده و مدنى است.[8]

علامه امینى(ره) در کتاب الغدیر 34 نفر از دانشمندان اهل سنت را نام می برد که این شأن نزول را گزارش کرده‏اند.[9]

مهمتر اینکه خود امیرالمومنین علیه السلام نیز در چند مورد به آیات این سوره بر فضیلت خود احتجاج کرده است.[10] برای همین است که این سوره در طول تاریخ نزول خود همواره یکی از فضایل اهل بیت علیهم السلام به شمار رفته است.

هدف این سوره

علامه طباطبایى(ره)هدف این سوره را بیان نعمتهاى گوناگونى میداند که به ابرار داده مى ‏شود. [11] و از آنجا که هدف کلی قرآن هدایت انسانها به سوی کمالات انسانی است[12]میتوان گفت که دراین سوره با بیان پاداشهایی که خداوند به نیکان میدهد و اینکه آنها چه کردند که شایسته دریافت این جوایز شدند درصدد آنان است تا به روش ارائه الگو و تشویق،مردم را به همان راهی که ابرار و شایستگان در آن قدم نهادند رهنمون سازد.

محتواى سوره

این سوره از آیه اول تا 22 به آفرینش انسان از ابتدای شکل گیری او مى‏پردازد.بعد از خلقت بلافاصله درباره هدایت او سخن میگوید که:خداوند انسان را به راه سعادت دنیا و آخرت هدایت کرد و این انسان است که در برابر این هدایت یا آن را مى‏ پذیرد و یا آن را رد می کند.آنگاه به عذابهاى گوناگون کسانى که در برابر هدایت الهى ایستادگى کرده و آن را انکار می کنند اشاره مى‏ کند.بعد از آن به ویژگیهاى ابرار و نعمتهایى که به آنها داده خواهد شد مى ‏پردازد.

ویژگی هایی که در این آیات برای نیکان شمرده شده عبارتند از:

وفای به نذر؛هراسناک بودن از عذاب گسترده قیامت؛بخشش غذایی که خود به آن نیازمندند به بینوا و یتیم و اسیر؛انجام کار فقط برای خشنودی خدا؛نداشتن توقع پاداش و یا حتی تشکر از کسی بعد از بیان ویژگی های ابرار به ذکر نعمتهایی می پردازد که ایشان از آن بهره مند خواهند بود.جالب است که قرآن  کریم  در اینجا و در بین نعمتهای گوناگونی که برای ابرار می شمرد سخنی از حور العین به میان نمی‌آورد با اینکه در آیات دیگر بارها از این نعمت یاد کرده است.[13]

آلوسی مفسر سنی مذهب می نویسد:

و من اللطائف على القول بنزولها فیهم أنه سبحانه لم یذکر فیها الحور العین و إنما صرح عز و جل بولدان مخلدین رعایة لحرمة البتول و قرة عین الرسول[14]

بنابر اینکه آیه درباره آنها (امیرالمؤمنین و اهل بیت او علیهم السلام ) نازل شده باشد [که ثابت کردیم حق هم همین است] از لطائف این سوره این است که خداى سبحان براى رعایت حرمت بتول و نور چشم رسول، حضرت فاطمه علیهاالسلام،در شمار نعمتهاى بهشتى از «حورالعین» سخن نگفته و به ذکر خدمتکاران جوان و جاویدان بسنده کرده است.

از آیه 23 تا آیه 31 پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را مخاطب ساخته و او را به شکیبایى دعوت می کند. سپس پنج دستور مهم به او مى ‏دهد:

1. در تبلیغ و اجراى حکم پروردگار شکیبا باشد.

2. از هوا و هوس هاى گناهکاران و کافران پیروى نکند.

3.پروردگار خود را بامدادان و شامگاهان یاد کند.

4.بخشى از شب را در پیشگاه خدا به سجده افتد.

5.شبها،خدا را به پاکى بستاید.

در ادامه سه نکته دیگر را هم یاد آور می شود:

1.کافران زندگى زودگذر دنیا را دوست دارند و همین سبب می شود از روز سختی که در پیش دارند غفلت کرده و یا به آن اعتنایی نکنند.

2.به کافران هشدار مى‏ دهد که به نیروى خود مغرور نشوند؛زیرا خداوندی که آنها را آفریده و به آنها قوت و قدرت بخشیده هر زمان که بخواهد می تواند آنها را نابود و گروه دیگرى را جایگزین آنان ‏کند.

3.این آیات،نوعى یادآورى و نشان دادن راه است تا هر کس که میخواهد قدم در آن نهاده و به سوی پروردگارش حرکت کند.

در پایان هم اشاره به اراده آمیخته با حکمت خود می کند و برای آنکه گمان نشود خدا راهی گسترده و به آن دعوت کرده و دیگر کاره ای نیست(آنگونه که یهودیان می پنداشتند)[15]می فرماید:هر کس را که خدا بخواهد و شایسته ببیند(حکمت) وارد رحمت خودش می کند و در مقابل برای کسانی که با علم و اختیار از این راه برتافتند و قدم در بیراهه گمراهی نهادند سزای سختی فراهم ساخته است.

پی نوشت ها:

1.این سه نام برگرفته از آیه اول این سوره است.

2.مجمع‏ البیان 10/ 608

3. التحریر والتنویر 29/369

4.زاد المسیر 8/427 ؛تفسیر قرطبى 19/77

5. تفسیر مقاتل 4/519 ؛فى ظلال القرآن 6/3777

6.الکشاف 4/670 ؛مجمع البیان 10/611- 614

7.ارزش این اثبات، رد سخن کسانی است که با مکی خواندن این سوره به دنبال آنند که بگویند این سوره در شان اهل بیت(ع) نازل نشده است.

8.المیزان 20/135

9.الغدیر 3/107- 111

10.الاحتجاج 1/164- 165

11.المیزان20/120

12. 185/بقره

13.المیزان20/131